پس از واقعه عاشورا و بی حرمت شدن آل محمد (ص) در کوچه های کوفه و شام، مصیبتی دیگر بالاتر از آن بر خاندان نبوت و دوازده امام معصوم (ع) نگذشت. مصیبتی که همه ائمه اطهار (ع) و بزرگان مذاهب و فرائق از آن به عنوان مصیبتی عظما یاد می کنند.

پس از داغ شهادت کودک خردسال اباعبدالله الحسین (ع) در گوشه خرابه شام و اسارت اهل بیت (ع)، کاروان از شام به سمت مدینه حرکت کرد و باز از سرزمین نینوا گذشتند. سرزمینی که خون 72 شهید در آن به آسمان عروج کرد.

بعد از گذشت چهل روز از واقعه کربلا، جابربن عبدالله انصاری به همراه عطی کوفی به سمت کربلا رفتند و در همان حین کاروان اسرای کربلا زنان و کودکان با همراهی امام سجاد(ع) به کربلا رسیدند، کربلایی که دیگر فقط کرب بود و از بلا خبری نبود.

بنا به روایات و اسناد تاریخی، پس از 40 روز از شهادت شهدای کربلا، خاندان مطهر امام حسین (ع) به کربلا بازگشتند و با عبور از آن منطقه به مدینه سفر کردند.

روایات بسیاری درباره اربعین و حضور اهل حرم وجود دارد که یکی از آنها، نقل شهید مطهری است که بیان می کند: «بنا به جغرافیا و طی زمان و مکان، بعید است که کاروان اسرا بعد از گذشت چهل روز به کربلا بازگشته باشند، پس نتیجه می گیریم تنها جابربن عبدالله انصاری و عطی کوفی در روز اربعین در کربلا بودند. پیرو این سخن، نقل ها و گزارشات بسیاری وجود دارد که گاهی تایید و گاهی نقض این حرف است، که در زیر می خوانید:

*در میان اندیشمندان شیعی از جمله ابن نمای حلی در کتاب مثیرالاحزان و سید ابن طاووس در کتاب لهوف نوشته اند اهل بیت (ع) در صفر سال ۶۱ وارد کربلا شدند و برخی پژوهشگران معاصر نیز در مقام پاسخ گویی به این شبهه و رد نظر مخالفان، بر این نکته تأکید کردند، اما آنطور که باید درست به نظر نمی‌رسد، زیرا هیچ کدام از این دو اندیشمند، در عبارات هایشان به آمدن اهل بیت (ع) به کربلا در روز بیستم صفر تصریح نکردند، بلکه فقط درباره ورود اهل بیت (ع) به کربلا و ملاقات با جابر نوشته اند، حتی ابن طاووس در اثر دیگرش به نام الاقبال بالاعمال الحسنه (که تا ۹ سال مانده به آخر عمرش، یعنی تا سن هفتاد سالگی مشغول نگارش و تدوین آن بوده است) پس از نقل قول شیخ مفید و شیخ طوسی و قولی که اربعین را روز ورود اسرا از شام به کربلا می‌داند، ورود اهل بیت را به کربلا در روز بیستم صفر سال ۶۱ را به صراحت نفی می‌کند. بنابراین، ابن طاووس و ابن نما از منکران ورود اهل بیت (ع) به کربلا در روز بیستم صفر سال ۶۱ هستند.

علامه مجلسی نیز از منکران ورود خاندان امام حسین (ع) به کربلا در روز اربعین است. وی در این باره نوشته است: در اخبار، علت استحباب زیارت اربعین بیان نشده است. مشهور اصحاب علت استحباب را بازگشت اهل بیت حسین (ع) در آن روز (بیستم صفر) به کربلا در زمان برگشت شان از شام و ملحق کردن سر‌های شهدا را به اجساد مطهرشان بیان کرده اند. اما قول دیگر در این باره آن است که اهل بیت (ع) در این روز به مدینه بازگشتند. هر دو قول جداً بعید است، چرا که این مدت زمان (چهل روز) برای این دو امر (حضور در کربلا یا در مدینه) گنجایش ندارد، چنان که این امر از اخبار و قراین پیداست اما این امر در سالی دیگر بوده است، البته این نیز بعید است.

میرزا حسین نوری، در کتاب «لؤلؤ و مرجان» بعد از نقل عبارت سید ابن طاووس در لهوف مبنی بر آمدن اسرا به کربلا، به نقد آن می‌پردازد.

شیخ عباس قمی نیز به پیروی از استادش محدث نوری، منکر حضور اهل بیت (علیهم السلام) در روز اربعین در کربلا شده است.

ابوالحسن شعرانی نیز از دیگر منکران ورود اهل بیت (علیهم السلام) به کربلا در بیستم صفر ۶۱ است.

در مقابلِ منکران، برخی اندیشمندان قائل به حضور اهل بیت (ع) در کربلا در اربعین اول شده اند یا دست کم از ظاهر کلام شان، چنین استفاده می‌شود: شیخ بهائی نوشته است روز نوزدهم صفر، زیارت اربعین اباعبدالله الحسین (ع) است. در این روز که چهل روز از شهادت امام (ع) می‌گذشت، روز ورود جابر بن عبدالله انصاری برای زیارت قبر حضرت هم محسوب می شود که آن روز با روز ورود اهل بیت امام (ع) از شام به کربلا یکی شد در حالیکه آنان قصد رفتن به مدینه را داشتند.

سید محمد علی قاضی طباطبائی در قالب پاسخ گویی به شبهه‌های محدث نوری که منکر وصول اهل بیت (ع) به کربلا در روز اربعین است، به اثبات امکان ورود اهل بیت (ع) در اربعین سال ۶۱ هجری قمری پرداخته است.

میرزا محمد اشراقی معروف به ارباب پس از بیان گزارش طبری در بشارة المصطفی درباره زیارت جابر می‌نویسد:در این خبر معتبر، مذکور نیست که زیارت جابر در روز اربعین بوده یا روز دیگر و نیز ذکر نشده که زیارت جابر در سال اول شهادت بوده یا بعد، ولی مذکور در کتب شیعه، تحقق دو امر است. نخست اینکه، ورود اهل بیت (ع) را به کربلا در روز اربعین، بسیاری از عامه و خاصه ذکر کرده اند، دو اینکه طبق شواهد تاریخی بعد از سال شهادت، اهل بیت علیهم السلام مسافرتی به عراق نکرده اند.

علاوه براین، قرائن و شواهد دیگری برای اثبات حضور اهل بیت (ع) در اربعین سال ۶۱ قمری بر مزار امام (ع) وجود دارد که می‌توان به آنها نیز استناد کرد که عبارت اند از:الحاق سر امام (ع) به بدنش توسط امام سجاد (ع) در روز اربعین و وجه استحباب زیارت اربعین.

در این که سر امام حسین (ع) به بدن ملحق شده نقل قول مشترک میان شیعه و سنی است. علمای شیعه، از جمله شیخ صدوق، سید مرتضی فتال نیشابوری، ابن نمای حلی، سید ابن طاووس، شیخ بهائی و مجلسی این قول را بیان کرده اند. ابوریحان بیرونی در این باره نوشته: در روز بیستم (صفر)، سرِ حسین (ع) به بدنش ملحق و با آن دفن شد. قرطبی می‌نویسد: امامیه می‌گویند که سرِ حسین (ع) پس از چهل روز به کربلا بازگردانده و به بدن ملحق شد و این روز نزد آنان معروف است و زیارت در آن روز را زیارت اربعین می‌نامند؛ بنابراین بررسی و تأمل در این اقوال، این نتیجه را در بردارد که الحاق سر به بدن، مشهور و مورد اعتماد و عمل علمای شیعه و سنی است و این الحاق در روز بیستم صفر سال ۶۱ بوده است.

الحاق سر به بدن از بازگشت اهل بیت (ع) به کربلا جدا نیست، زیرا چنان که گفته شده است بنا بر قول مشهور، این کار توسط امام زین العابدین (ع) صورت گرفته است و هیچ گزارش تاریخی وجود ندارد که امام سجاد (ع) در زمان دیگری به کربلا آمده باشد، بنابراین، حضور اهل بیت (ع) بر قبر امام (ع) نیز باید روز اربعین اتفاق افتاده باشد؛ بنابراین اگرچه از نظر اخبار تاریخی و حدیثی، اثبات حضور اهل بیت (ع) در روز اربعین بر سر مزار سیدالشهداء (ع) چندان آسان نیست، اما با توجه به قراین و شواهدی که برای حضور اهل بیت (ع) در کربلا در بیستم صفر سال ۶۱ بیان شد، پذیرفتنی است که اهل بیتِ امام حسین (ع) در این روز موفق به زیارت مزار سیدالشهدا (ع) شدند.

ثواب زیارت اربعین در روایات و گزارش‌های تاریخی

مهم‌ترین دلیل بزرگداشت اربعین سیدالشهدا (ع) روایتی از امام عسگری (ع) است که فرموده است: نشانه‌های مؤمن، پنج چیز است که یکی از آنها زیارت اربعین است. علاوه براین روایت شده امام صادق (ع) زیارت اربعین را به صفوان بن مهران جمّال تعلیم داد و به بزرگداشت اربعین تاکید فرمودند اما درباره منشأ اهمیت اربعین در منابع کهن شیعه باید گفت که به این روز از دو جهت توجه شده است. یکی از جهت بازگشت اسرا از شام به مدینه و دیگری به سبب زیارت قبر سیدالشهدا (ع) توسط جابر بن عبدالله انصاری، از اصحاب برجسته رسول خدا (ص) و امیرالمؤمنین (ع). شیخ مفید، شیخ طوسی و علامة حلّی (قدس سره) در این باره نوشته: «روز بیستم صفر روزی است که حرم امام حسین (ع) از شام به سوی مدینه بازگشتند. همچنین در این روز، جابر بن عبدالله انصاری، صحابی رسول خدا (ص) برای زیارت امام حسین (ع) از مدینه به کربلا آمد و او نخستین کسی بود که قبر امام حسین (ع) را زیارت کرد.»

شیخ مفید در «مسار الشیعه» که در ایام موالید و وفیات ائمه اطهار علیهم السلام است، اشاره به روز اربعین‌کرده و نوشته است‌: «اربعین روزی است که حرم امام حسین (ع)، از شام به سوی مدینه مراجعت کردند. همچنین اربعین روزی است که جابر بن عبدالله برای زیارت امام حسین (ع) وارد کربلا شد».

سید بن طاوس می‌نویسد: قال الراوی و لما رجع نساء الحسین (ع)، و عیاله من الشام و بلغوا العراق قالوا للدلیل مر بنا على طریق کربلاء فوصلوا إلى موضع المصرع فوجدوا جابر بن عبد الله الأنصاری رحمه الله و جماعة من بنی هاشم و رجالا من آل رسول الله ص. قد وردوا لزیارة قبر الحسین ع فوافوا فی وقت واحد و تلاقوا بالبکاء و الحزن و اللطم و أقاموا ..

اگرچه از گذشته در میان اندیشمندان شیعی از جمله ابن نمای حلی در کتاب مثیرالاحزان و سید ابن طاووس در کتاب لهوف نوشته اند اهل بیت (ع) در صفر سال ۶۱ وارد کربلا شدند و برخی پژوهشگران معاصر نیز در مقام پاسخ گویی به این شبهه و رد نظر مخالفان، بر این نکته تأکید کردند، اما چنین پنداری درست به نظر نمی‌رسد، زیرا هیچ کدام از این دو اندیشمند، در عبارتهایشان به آمدن اهل بیت (ع) به کربلا در روز بیستم صفر تصریح نکردند، بلکه فقط درباره ورود اهل بیت (ع) به کربلا و ملاقات با جابر نوشته اند، حتی ابن طاووس در اثر دیگرش به نام الاقبال بالاعمال الحسنه (که تا ۹ سال مانده به آخر عمرش، یعنی تا سن هفتاد سالگی مشغول نگارش و تدوین آن بوده است) پس از نقل قول شیخ مفید و شیخ طوسی و قولی که اربعین را روز ورود اسرا از شام به کربلا می‌داند، ورود اهل بیت را به کربلا در روز بیستم صفر سال ۶۱ به صراحت نفی می‌کند. بنابر این، ابن طاووس و ابن نما از منکران ورود اهل بیت (ع) به کربلا در روز بیستم صفر سال ۶۱ هستند.

علامه مجلسی نیز از منکران ورود خاندان امام حسین (ع) به کربلا در روز اربعین است. وی در این باره نوشته است: در اخبار، علت استحباب زیارت اربعین بیان نشده است. مشهور اصحاب علت استحباب را، بازگشت اهل بیت حسین (ع) در آن روز (بیستم صفر) به کربلا در زمان برگشتشان از شام و ملحق کردن سر‌های شهدا را به اجساد مطهرشان بیان کرده اند. اما قول دیگر در این باره آن است که اهل بیت (ع) در این روز به مدینه بازگشتند. هر دو قول جداً بعید است، چرا که این مدت زمان (چهل روز) برای این دو امر (حضور در کربلا یا در مدینه) گنجایش ندارد، چنان که این امر از اخبار و قرائن پیداست. اما این امر در سالی دیگر بوده است، البته این نیز بعید است.

میرزا حسین نوری، در کتاب لؤلؤ و مرجان بعد از نقل عبارت سید ابن طاووس در لهوف مبنی بر آمدن اسرا به کربلا، به نقد آن می‌پردازد.

شیخ عباس قمی نیز به پیروی از استادش محدث نوری، منکر حضور اهل بیت (علیهم السلام) در روز اربعین در کربلا شده است.

ابوالحسن شعرانی نیز از دیگر منکران ورود اهل بیت (علیهم السلام) به کربلا در بیستم صفر ۶۱ است.

در مقابلِ منکران، برخی اندیشمندان قائل به حضور اهل بیت (ع) در کربلا در اربعین اول شده اند یا دست کم از ظاهر کلام شان، چنین استفاده می‌شود:

شیخ بهائی نوشته است روز نوزدهم صفر، زیارت اربعین اباعبدالله الحسین (ع) است. در این روز که چهل روز از شهادت امام (ع) می‌گذشت، روز ورود جابر بن عبدالله انصاری برای زیارت قبر حضرت هم محسوب می شود و آن روز با روز ورود اهل بیت امام (ع) از شام به کربلا یکی شد، در حالی که آنان قصد رفتن به مدینه را داشتند.

سید محمد علی قاضی طباطبائی در پاسخ گویی به شبهه‌های محدث نوری که منکر وصول اهل بیت (ع) به کربلا در روز اربعین است، به اثبات امکان ورود اهل بیت (ع) در اربعین سال ۶۱ ق. پرداخته است.

میرزا محمد اشراقی معروف به ارباب پس از بیان گزارش طبری در بشارة المصطفی درباره زیارت جابر می‌نویسد:در این خبر معتبر، مذکور نیست که زیارت جابر در روز اربعین بوده یا روز دیگر و نیز ذکر نشده که زیارت جابر در سال اول شهادت بوده یا بعد، ولی مذکور در کتب شیعه، تحقق دو امر است. نخست اینکه، ورود اهل بیت (ع) را به کربلا در روز اربعین، بسیاری از عامه و خاصه ذکر کرده اند. دو اینکه طبق شواهد تاریخی بعد از سال شهادت، اهل بیت علیهم السلام مسافرتی به عراق نکرده اند.

علاوه براین قرائن و شواهد دیگری برای اثبات حضور اهل بیت (ع) در اربعین سال ۶۱ قمری بر مزار امام (ع) وجود دارد که می‌توان به آنها نیز استناد کرد که عبارت اند از:الحاق سر امام (ع) به بدنش توسط امام سجاد (ع) در روز اربعین و وجه استحباب زیارت اربعین.

در این که سر امام حسین (ع) به بدن ملحق شده نقل قول مشترک میان شیعه و سنی است. علمای شیعه، از جمله شیخ صدوق، سید مرتضی فتال نیشابوری، ابن نمای حلی، سید ابن طاووس، شیخ بهائی و مجلسی این قول را بیان کرده اند.

ابوریحان بیرونی در این باره نوشته: در روز بیستم (صفر)، سرِ حسین (ع) به بدنش ملحق و با آن دفن شد. قرطبی می‌نویسد:امامیه می‌گویند که سرِ حسین (ع) پس از چهل روز به کربلا بازگردانده و به بدن ملحق شد و این روز نزد آنان معروف است و زیارت در آن روز را زیارت اربعین می‌نامند. بنابراین بررسی و تأمل در این اقوال، این نتیجه را در بردارد که الحاق سر به بدن، مشهور و مورد اعتماد و عمل علمای شیعه و سنی است و این الحاق در روز بیستم صفر سال ۶۱ بوده است.

الحاق سر به بدن از بازگشت اهل بیت (ع) به کربلا جدا نیست، زیرا چنان که گفته شده است بنا بر قول مشهور، این کار توسط امام زین العابدین (ع) صورت گرفته است و هیچ گزارش تاریخی وجود ندارد که امام سجاد (ع) در زمان دیگری به کربلا آمده باشد، بنابراین، حضور اهل بیت (ع) بر قبر امام (ع) نیز باید روز اربعین اتفاق افتاده باشد؛ بنابراین اگرچه از نظر اخبار تاریخی و حدیثی، اثبات حضور اهل بیت (ع) در روز اربعین بر سر مزار سیدالشهداء (ع) چندان آسان نیست، اما با توجه به قرائن و شواهدی که برای حضور اهل بیت (ع) در کربلا در بیستم صفر سال ۶۱ بیان شد، پذیرفتنی است که اهل بیتِ امام حسین (ع) در این روز موفق به زیارت مزار سیدالشهدا (ع) شدند.

مهم‌ترین دلیل بزرگداشت اربعین سیدالشهدا (ع) روایتی از امام عسگری (ع) است که فرموده است: نشانه‌های مؤمن، پنج چیز است که یکی از آنها زیارت اربعین است. علاوه براین روایت شده امام صادق (ع) زیارت اربعین را به صفوان بن مهران جمّال تعلیم داد و به بزرگداشت اربعین تاکید فرمودند. اما درباره منشأ اهمیت اربعین در منابع کهن شیعه، باید گفت که به این روز از دو جهت توجه شده است. یکی از جهت بازگشت اسرا از شام به مدینه و دیگری به سبب زیارت قبر سیدالشهدا (ع) توسط جابر بن عبدالله انصاری، از اصحاب برجسته رسول خدا (ص) و امیرالمؤمنین (ع). شیخ مفید، شیخ طوسی و علامة حلّی (قدس سره) در این باره نوشته: «روز بیستم صفر روزی است که اهل بیت امام حسین (ع) از شام به سوی مدینه بازگشتند. همچنین در این روز، جابر بن عبدالله انصاری، صحابی رسول خدا (ص) برای زیارت امام حسین (ع) از مدینه به کربلا آمد و او نخستین کسی بود که قبر امام حسین (ع) را زیارت کرد.»