سونامی که در اواخر روز شنبه (۲۲ دسامبر) موجب مرگ صدها تن از مردم جاوه و سوماترا شد، هشدار مهمی است درمورد اینکه چنین امواج مخربی همیشه توسط زمین‌لرزه ایجاد نمی‌شوند. این فاجعه که بدون هیچ هشداری اتفاق افتاد و جان حداقل ۲۲۲ فرد را گرفت و موجب مجروح شدن بیش از ۸۰۰ نفر دیگر شد، به‌نظر می‌رسد که در اثر فعالیت آتشفشانی اتفاق افتاده باشد. مقامات اندونزی گفتند قبل از وقوع سونامی هیچ زمین‌لرزه‌ای ثبت نشده بود اما فورانی در جزیره‌ی آتشفشانی آناک کراکاتوآ در حدود نیم ساعت قبلش اتفاق افتاده بود که یکی از چند مورد فورانی بود که در هفته‌های اخیر اتفاق افتاده بود. کارشناسان بر این باورند که یک فوران آتفشانی در آن حوالی موجب ایجاد زمین‌لغزه‌ای در زیر آب شده و دیواره‌ای از آب را به سمت سواحل روانه کرده است. رحمت تریونو رئیس بخش زمین‌لرزه و سونامی در سازمان هوا اقلیم و ژئوفیزیک اندونزی خطاب به نیویورک تایمز گفت:

هیچ هشداری در مورد سونامی وجود نداشت؛ هیچ زمین‌لرزه‌ای دیده نشد.

این سونامی در ساعت ۹:۳۰ شب، هنگامی که بسیاری از ساکنین و توریست‌ها نزدیک سواحل جزایر جاوه و سوماترا در دو  طرف تنگه‌ی سوندا در حال استراحت بودند، به‌وقوع پیوست. تنگه‌ی سوندا باریکه‌ی آبی است که اقیانوس هند را به دریای جاوه متصل می‌کند. آناک کراکاتوآ مهم‌ترین عامل فوران‌های مخرب آتشفشانی در میان این تنگه قرار دارد. قبل از این، در ماه دسامبر این آتشفشان فعال ابرهای خاکستر را به سمت اتمسفر پرتاب کرده بود اما در روز شنبه بدون هیچ هشداری در زمین‌ ی خطری که در راه بود، صدها فرد را در معرض سونامی قرار داد.

این دومین سونامی بزرگی است که طی چند ماه گذشته در اندونزی رخ داده است. در اواخر ماه سپتامبر یک زمین‌لرزه‌ی ۷/۵ریشتری موجب بروز سونامی عظیمی شد که با برخورد به شهر پالو موجب کشته شدن حدود دو هزار فرد شد. زمین‌لرزه‌ای که در اقیانوس رخ می‌دهد و پوسته‌ی زمین را به سمت بالا یا پایین حرکت می‌دهد، می‌تواند موجب ایجاد سونامی نظیر آن چه در پالو اتفاق افتاد شود. این لرزه‌ها اغلب به مردم و سیستم‌های هشداردهنده آگاهی می‌دهد که از نزدیک شدن به آب خودداری کند و از سواحل دور بمانند اما درمورد اخیر زمین به‌اندازی کافی حرکت نکرد که این هشدارها بوجود آید.

سونامی هنگامی ایجاد می‌شود که حجم عظیمی از آب اقیانوس، خلیج یا حتی یک دریاچه به‌سرعت جابه‌جا شود. در یک زمین‌لرزه این جابه‌جایی می‌تواند در اثر جابه‌جایی زمین در نتیجه‌ی شکست یک گسل ایجاد شود. این مکانیسمی بود که طی آن یک زمین‌لرزه‌ی ۹/۱ ریشتری در دسامبر سال ۲۰۰۴، در سواحل شمالی اندونزی موجب ایجاد امواجی شد که به کشته شده ۲۲۵ هزار نفر انجامید.

یک سونامی همچنین می‌تواند توسط عوامل دیگری نظیر حرکت مقادیر زیادی از آب در نتیجه‌ی طوفان‌ها یا زمین‌لغزه‌های زیر آب بوجود آید و پژوهشگران تصور می‌کنند که این محتمل‌ترین توضیح برای آنچه در تنگه‌ی سوندا افتاده است، می‌باشد. هرچیزی که موجب جابه‌جایی سریع آب شود می‌تواند یک سونامی ایجاد کند؛ زمین بلرزد یا نلرزد. این واقعیت که هیچ زمین‌لرزه‌ی بزرگی در آن منطقه وجود نداشت به این معناست که هر چیزی که باعث سونامی نزدیک کراکاتوآ شد، بیشتر انرژی خود را در آب رها کرده بود.

یکی از مکانیسم‌های ممکن ریزش یک فضای ماگمایی زیر آتشفشان است درنتیجه‌ی خالی شدن آن طی فوران. سونامی مرتبط با آتشفشان رویدادی غیر معمول نیست. یک فوران در سال ۱۷۹۲ موجب ایجاد امواجی شد که دارای بیش از صد متر ارتفاع بودند. وقوع زمین‌لغزه‌ طی فوران سال ۱۹۸۰ در کوه سنت هلن در واشنگتن موجب ایجاد امواج بزرگی در رودخانه‌ی نزدیک شد.

شاید معروف‌ترین فاجعه‌ی آتشفشانی، فوران سال ۱۸۸۳ کراکاتوآ بود که موجب آغاز یک سونامی شد که مرگ هزاران فرد را به‌دنبال داشت. زمین‌لغزه‌هایی که در آب اتفاق می‌افتند گاهی ممکن است موجب ایجاد امواج عظیمی شوند. بزرگ‌ترین امواج ثبت شده تاکنون ناشی از زمین‌لغزه‌ای در جنوب شرقی آلاسکا در سال ۱۹۵۸ بوده است. این زمین‌لغزه پس از یک زمین‌لرزه اتفاق افتاد و امواجی تولید کرد که گیاهان دامنه‌ی کوه را به سمت دیگر خلیج بردند. پژوهشگران ارتفاع امواج ایجاد شده را بیش از پانصد متر برآورد کردند.

صدها ساختمان در شهر کاریتای اندونزی پس از اینکه این منطقه دچار سونامی شد، دچار آسیب یا تخریب شدند

جکی کاپلان آورباخ متخصص ژئوفیزیک دانشگاه واشنگتن غربی گفت:

این رویداد باید حاصل یک زمین‌لغزه‌ی زیر آب بوده باشد. یک زمین‌لغزه‌ی زیر سطح آب که قادر به ایجاد یک سونامی است می‌تواند موجب مقداری تکان خوردن شود ولی احتمالا نه به‌اندازه‌ای که مردم حوالی آن را بتوانند احساس کنند.

لرزه‌نگارها می‌توانند لرزش‌هایی که مردم نمی‌توانند آن‌ها را احساس کنند، اندازه‌گیری کنند و پژوهشگران با بررسی این داده‌ها متوجه خواهند شد که دقیقا چه‌چیزی اتفاق افتاده است.

جکی کاپلان آورباخ گفت:

من نمی‌دانم که چند لرزه‌نگار در این منطقه وجود دارند، بنابراین دشوار است که بگوییم چه چیزهایی توسط لرزه‌نگارهای محلی ثبت شده یا ثبت نشده است. در دراز مدت این اطلاعات به ما کمک خواهند کرد متوجه شویم چه اتفاقی افتاده است.

در حال حاضر زمین‌شناسان و متخصصان ژئوفیزیک در حال بررسی داده‌های موجود هستند. تصاویر ماهواره‌ای از آتشفشان که طی چند روز اخیر گرفته شده است، نشان می‌دهد که بخش بزرگی از کناره‌ی آتشفشان ناپدید شده است و این موضوع را تقویت می‌کند که یک زمین‌لغزه‌ی بزرگ ممکن است موجب بروز این سونامی شده باشد. بی‌بی‌سی گزارش می‌کند که آناک کراکاتوآ همچنان در حال فوران است و مردم نگران وقوع یک سونامی دیگر هستند.

زمین‌لغزه‌های زیرآبی نسبت به سونامی‌های بزرگی که در نتیجه‌ی وقوع زمین‌لرزه اتفاق می‌افتند، رواج کمتری دارند اما اتفاق می‌افتند. در سال ۱۹۹۸ یک زمین لغزه‌ی زیرآبی نزدیک پاپوآ گینه‌ی نو موجب ایجاد یک سونامی شد که بیش از ۲۲۰۰ فرد را به کام مرگ فرستاد. هشت‌هزار سال پیش یک زمین لغزه‌ی زیر‌آبی عظیم در منطقه‌ای که امروزه بریتانیا نامیده‌می‌شود، اتفاق افتاد و امواجی عظیمی از آب ایجاد کرد. معمولا سونامی‌های ناشی از زمین‌لغزه‌ها کوچک‌تر هستند اما با این حال می‌توانند به‌شدت مخرب باشند.

کاپلان آورباخ می‌گوید:

این رویدادها بیشتر کوچک و محلی هستند و معمولا نظیر سونامی‌های ناشی از زمین‌لرزه از اقیانوس‌ها عبور نمی‌کنند. این مساله تاحدودی دشوار است که تعیین کنیم این‌ها چقدر اتفاق می‌افتند زیرا تشخیص زمین‌لغزه ممکن است دشوار باشد.

یافتن شواهدی از این دست از رویدادها برای دانشمندان مهم است زیرا می‌تواند به آن‌ها ایده‌هایی درمورد آغاز این رویدادها بدهد، با این‌حال هنوز راه درازی تا توسعه‌ی یک سیستم هشدار در این زمینه پیش‌رو است.

کاپلان آورباخ می‌گوید:

متاسفانه پیش‌بینی این رویداد‌ها دشوار و هشدار آن یک چالش است. اغلب زمین‌لغزه‌ها بدون هیچ هشداری به‌وقوع می‌پیوندند و حتی اگرشما بدانید یک لغزشی وجود دارد، این امر بسیار دشوار است که تعیین کنید این لغزش می‌تواند موجب بروز سونامی شود یا خیر. در واقع یک سونامی در مجاورت زمین ممکن است بدون زمانی برای هشدار سریعا پس از لغزش اتفاق افتد.