چند سالی است که ماجرای سامانه دفاع هوایی موشکی «اس-300» در کشورمان بر سر زبان‎ها افتاده است. طبق اخبار موجود ایران در سال 2007 این سامانه را به کشور سازنده یعنی روسیه سفارش داده و به طور معمول هم می‎بایست چند وقتی صبر می‎کرد تا آنها را تحویل بگیرد اما در آستانه ارسال این سامانه‎ها به ایران برخی دلایل واضح و پنهان، مانع از اجرای این قرار داد شد.

در ادامه نیز رئیس جمهور وقت روسیه با بهانه قراردادن قطعنامه 1929 شورای امنیت سازمان ملل، قرارداد کشور خود با ایران را یکجانبه لغو کرد. پس از آن بود که ایران با طرح دعاوی حقوقی در دادگاهی بین المللی درخواست دریافت غرامت 4 میلیارد دلاری برای عدم اجرای قرارداد 800 میلیون دلاری خرید سامانه‎های اس-300 را مطرح کرد.

روس‎ها در ابتدا این حرکت را چندان جدی نگرفتند اما با روشن شدن اینکه شانس چندانی برای صدور رأی به نفع آنها وجود ندارد واکنش‎های خود را آغاز کردند. طبعاً پیشنهادهای سیاسی و ترساندن ایران از کاهش حمایت روسیه اولین حربه آنها بود که اتفاقات دیگری این اهرم فشار را از آنها گرفت.

چندی پیش هم پیشنهاد مضحک جایگزینی سامانه «تور-ام-1» به جای اس-300 مطرح شد که صرف نظر از موجود بودن این سامانه به تعداد زیاد در ایران اساساً رده عملکردی این دو سامانه بسیار متفاوت بوده و قابل مقایسه نیستند.

اما در روزهای گذشته خبری به نقل از یکی از روزنامه‎های روسی منتشر شد که محتوای آن درخواست روس‎ها برای پذیرش نوع دیگری از سامانه اس-300 با نام «اس-آ-23 گلادیاتور» به جای سفارش ایران در ازای پس گرفت شکایت بود. از این رو در گزارش پیش رو به معرفی سامانه گلادیاتور و مقایسه آن با دو نمونه از سامانه اس-300 می‎پردازیم.

به گزارش مشرق، کار روی سامانه اس-300 با هدف دفاع از تأسیسات ثابت، مراکز اقتصادی و فرماندهی در اواخر دهه 1960 در شوری سابق آغاز و در حدود 10 سال بعد نسل اول آن وارد خدمت شد. این سامانه دارای سه نوع اصلی است: «اس-300پی» به عنوان نوع اصلی پدافند زمینی، «اس-300اف» برای استقرار بر روی شناورهای دریایی و «اس-300وی» برای دفاع ضد موشک‎های بالستیک.

طراحی اس-300 نشان از ورود به فضای جدیدی از سامانه‎های سطح به هوا بود که بعدها ناتوانی مشخص شده از تسلیحات سطح به هوای روسی در جنگ الکترونیک در درگیری‎های نظامی مختلف در بهسازی آن و توسعه مدل‎های مطرح مانند پی-ام-یو نقش بسزایی داشت همانطور که نتایج رزمایش‎های ناتو با حضور این سامانه که در اختیار کشورهای اروپای شرقی بوده تأیید کننده قابلیت بالای آن در برابر اخلالگرهای هوا و سطح پایه است.

همچنین باید اشاره کرد ضعف‎های سامانه اصلی دوربرد روسیه یعنی «اس-200» نیز در شکل‎گیری اس-300 با رویکردها و نوآوری‎های خاص آن نقش مهمی داشته است از جمله بزرگی موشک سامانه فوق با حمل و نقل سخت، سوخت مایع بودن پیشران و دردسرهای آن، مانورپذیری کم، تعداد کم روی هر پرتابگر، نیازمندی بالا به تعمیر و نگهداری، زمان بارگذاری زیاد موشک روی پرتابگر، زمان آماده به کار کم و قابلیت‎های پائین در انهدام هواپیما و موشک کروز(در نمونه‎های اول اس-200).

به مرور نمونه‎های جدید سامانه اس-300 نیز ساخته شده و خصوصاً پس از فروپاشی شوروی سابق نمونه‎های دگرگون شده و کاملاً روزآمد آن برای صادرات ارائه شدند. نمونه‎های جدید این سامانه که مشتریان بیشتری دارند به رادارهای آرایه فازی و موشک‎های جدید مجهز بوده و قابلیت مقاومت بسیار بالا در شرایط جنگ الکترونیک دارند.

بنا بر اطلاعات موجود نمونه سفارش داده شده توسط کشورمان «اس-300پی-ام-یو-1» بوده است که قابلیت‎های مناسبی از جمله توان شناسایی اهداف در برد 300 کیلومتری، برد درگیری 5 تا 150 کیلومتر با اهداف بسته به نوع موشک مورد استفاده، امکان درگیری همزمان با 6 هدف در ارتفاع 10 متر تا 27هزار متر را دارد.

بنابر ادعای شرکت صادرات تسلیحات روسیه بر خلاف نسل‎های اول اس-300 این نمونه کاملاً متحرک بوده و در مدت کوتاه 5 دقیقه آماده به کار شده یا از حالت آماده به کار قابل جابجا کردن خواهد بود.

 

موشک اصلی این سامانه قابلیت درگیری با اهدافی تا سرعت 2800 متر بر ثانیه (بیش از 10هزار کیلومتر بر ساعت) را دارد که به معنی قابلیت انهدام هر هواپیمای جنگی و موشک کروز مافوق صوت ساخته شده و بسیاری از موشک‎های بالستیک تاکتیکی و میانبرد است.

موشک‎های مختلف اس-300پی-ام-یو-1و2 سرعت‎هایی در حدود 1700 تا 2000 متر بر ثانیه دارند که به معنی رسیدن به بیشینه برد در زمان متوسط 53 تا 97.5 ثانیه در بردهای مربوطه 90 تا 195 کیلومتر خواهد بود.

سامانه اس-300 می‎تواند به شبکه رادارهای روسی مانند «نبو»، «کاستا» و «گاما» از طریق سامانه کنترل و فرماندهی «پولیانا» متصل شود که بنابر اطلاعات منتشر شده برخی از این تجهیزات از جمله سامانه پولیانا در ایران موجود هستند.

مشخصات این دو نمونه از سامانه اس-300 به همراه دو نمونه در حال خدمت از نوع اس-300وی در جدول زیر ارائه شده است.

 
به گزارش مشرق، اولین نمونه از سامانه اس-300وی که از موشک‎های «9M82» معروف به «جاینت» و نوع کوچک‎تر «9M83» معروف به «گلادیاتور» برخوردار است در واقع اولین سامانه ضد موشک‎های بالستیک(ABM) نیز محسوب می‎شود.

نمونه بعدی این نوع با نام «اس-300وی-ام» نیز توسعه یافته که می‎تواند به کمک موشک‎های بهسازی شده از جمله‎ «9M83ME» با اهدافی تا 50 درصد سریعتر و 60 درصد سطح مقطع راداری(RCS) کمتر و موشک‎های بالستیک تا 2.27 برابر دوربردتر درگیر شود.

البته در هر دو نسل اس-300وی، قابلیت‎های موشک گلادیاتور از جاینت کمتر بوده و اطلاعات مندرج در جدول فوق برای این نوع از اس-300 بیشتر مربوط به موشک جاینت است.

بنابر اطلاعات منتشر شده، سامانه پیشنهادی روسیه به ایران به جای سفارش قبلی از نوع اس-300وی-ام است که هر چند در ظاهر برتری‎هایی بر نمونه مد نظر ایران دارد اما نگاهی دقیق‎تر به مشخصات آن گویای وجود نکات مبهمی است، خصوصاً با در نظر داشتن این نکته که ایران می‎توانست در همان سال 2007 سامانه‎ای از نوع اس-300وی-ام را سفارش دهد.
 

 

نکته اول اینکه خانواده اس-300پی برای حفاظت از تأسیسات ثابت و مراکز فرماندهی توسعه یافته ولی اس-300وی گلادیاتور برای دفاع از صحنه عملیات زمینی. این تفاوت در هدف طراحی طبیعتاٌ در قابلیت‎های مدنظر و حاصل شده نیز تأثیر داشته است. 

مثلا حجم حمله هوایی قابل دفع، میزان ماندگاری در طیف حملات مختلف و پایداری در برابر حملات الکترونیکی. هر چند بهسازی‎های بعدی، قابلیت‎های اس-300پی و اس-300وی را به هم نزدیک‎تر کرده اما هنوز تفاوت‎های مهمی در این دو نوع وجود دارد که در ادامه به آن اشاره می کنیم.

برای توضیح بیشتر باید گفت تحرک و پراکندگی نیروها در صحنه عملیات یکی از برتری‎های ذاتی دفاعی آنها است. از این رو توانمندی گلادیاتور می‎تواند برای این مأموریت کافی باشد اما ایران اس-300پی-ام-یو-1 را برای دفاع از تأسیسات ثابت و البته متمرکز خود می‎خواهد که از قضا توانمندی این نوع اس-300 برای این مأموریت بیشتر است. بنابراین امتناع از تحویل سامانه بهتر(در زمینه مربوطه) به معنی میل به عدم رساندن توانمندی دفاعی ایران به بیشینه ممکن است.

نکته دیگر اینکه برخی از توانمندی‎های گلادیاتور که با مطالب فوق هم بی‎ارتباط نیست دارای ابهامات اساسی است که مهمترین آنها مدت زمان عملکرد پیوسته سامانه بوده که به 48 ساعت محدود است. همانطور که می‎دانیم این ایراد مهم در سامانه اس-200 در اختیار ایران نیز وجود داشت که متخصصان کشور با تلاش فراوان چند ساله موفق به رفع آن و بهسازی کامل این سامانه شدند. این در حالی است که به نظر می‎رسد سامانه‎های سری پی-ام-یو دارای چنین نقصی نیستند.

مورد دیگر توانمندی بالاتر نمونه‎های پی-ام-یو در کشف و ردگیری تعداد بیشتری هدف نسبت به گلادیاتور است هرچند که پی-ام-یو-1 توانایی درگیری با تعداد کمتری هدف نسبت به آن دارد. هر چند ممکن است در عمل صدها هدف، کاملاً همزمان در یک حمله شرکت نکنند اما ایده‎آل، دستیابی به بهترین سامانه ممکن و اگر مقدور نشد سامانه پائین‎تر از آن است.

البته با گسترش کاربرد اهداف کاذب پروازی شاید سامانه‎هایی مانند اس-300 نیز به مرز اشباع توان ردگیری همزمان خود برسند که در اینصورت 40 هدفی که گلادیاتور کمتر از نمونه‎های پی-ام-یو ردگیری می‎کند مشکل ساز خواهد شد.

 

همچنین دقت داریم تخصص اصلی گلادیاتور درگیری با موشک های بالستیک است اما تهدید اصلی پیش روی ایران حملات موشک‎های کروز و جنگنده‎ها از ارتفاع بسیار پائین است جایی که در محدوده توان موشک‎های این سامانه نیست زیرا کمینه ارتفاع هدف قابل درگیری برای آن 25 متر است در حالی که نمونه‎های پی-ام-یو می‎توانند با اهدافی در ارتفاع پروازی 10 متری هم درگیر شوند. جالب اینکه ارتفاع پرواز موشک‎های کروز هم به طور معمول بین 10 تا 20 متر است.
 

همچنین باید توجه داشت هر چند نسل بعدی اس-300وی-ام در آینده نزدیک به سازمان دفاع هوایی روسیه می‎پیوندد اما سامانه اس-400 که سلاح اصلی دفاع هوایی موشکی این کشور است از اس-300پی-ام-یو-2 به وجود آمده است نه خانواده اس-300وی.

به علاوه اصول طراحی بیان می‎کند دستیابی به سرعت و سقف پرواز بالاتر مستلزم صرف هزینه بیشتر است بنابراین به احتمال زیاد موشک‎های بزرگتر سامانه گلادیاتور از نمونه‎های پی-ام-یو کمی گران‎تر هم هستند که این موضوع هم هزینه انهدام هدف را افزایش می‎دهد. هرچند که بدون اطلاع دقیق از قیمت تمام شده این موشک‎ها برای هر خریدار نمی‎توان در این مورد قضاوت قطعی نمود.

همانطور که پیشتر نیز اشاره شد سامانه اس-300وی دارای سه نسل است. اطلاع دقیق و قطعی از اینکه کدامیک از آنها مورد پیشنهاد روسیه بوده بسیار مهم است خصوصاً اینکه در سامانه اس-300وی-ام، برد 200 کیلومتری درگیری مربوط به موشک جاینت است نه موشک گلادیاتور.
 

به گزارش مشرق، باید توجه داشت روسیه همین نوع سامانه را به کشورهای ترکیه و عربستان نیز پیشنهاد کرده است که می‎تواند به معنی عدم تمایل روس‎ها به تقویت ایران بیش از این دو کشور و القای نوعی افزایش متوازن در توان دفاعی این سه کشور باشد ضمن اینکه این سامانه قابلیت دفاع ضد بالستیک دو کشور عربستان و ترکیه را افزایش خواهد داد در موقعیتی که موشک‎های بالستیک ایران از نقاط قوت مهم توان نظامی آن به شمار می‎روند.

به علاوه می‎توان انتظار داشت نیروهای ناتو و آمریکا پس از ورود این سامانه‎ها به این دو کشور اجازه داشته باشند تمام اجزاء و داده‎های عملکردی و توان واقعی آن را بررسی و ارزیابی کنند که در اینصورت عملاً این سامانه مزیت عمده‎ای برای ایران تا زمان اجرای بهسازی‎های بومی روی آن نخواهد داشت.

ذکر این نکته نیز ضروری است که کشورمان ایران چند سالی است به طور جدی بر روی سامانه جایگزین اس-300 با نام «باور-373» کار کرده است که بنا بر اعلام مسئولان مربوط، توانمندی‎های آن قابل مقایسه و در برخی موارد برتر از نمونه خارجی است بنابراین در شرایط فعلی بین پذیرش پیشنهاد جدید روسیه و یا پافشاری(تا حد امکان) برای دریافت سامانه مد نظر باید انتخاب هوشمندانه‎ای صورت گیرد.

دست کم توجه به میزان توانمندی عملی قابل دستیابی توسط باور-373 در هر یک از مأموریت‎های ضد کروز و ضد بالستیک می‎تواند به انتخاب بین گلادیاتور (با توان ضد بالستیک بهتر) اگر توانمندی ضد کروز باور-373 برتر از آن یا کافی باشد یا نمونه‎های اس-300پی-ام-یو (با توانمندی ضد کروز بهتر) یاری کند. 

همانطور که در اوائل دهه 1990 میلادی نیز روسیه ایران را بین دو راهی انتخاب خرید زیردریایی یا ناوچه موشک انداز قرار داد که نتیجه انتخاب زیردریایی، دست برتر ایران در میان نیروهای دریایی کشورهای همسایه است در حالی که انواع شناورهای نظامی کوچک و بزرگ زودتر از زیردریایی‎های همرده در کشورمان ساخته شده‎اند.

در پایان باید گفت به طور معمول عقد یک قرارداد جدید با روال عادی برای خرید سامانه جدید در سفر آتی رئیس جمهور به مسکو آنطور که در رسانه‎ها مطرح شده احتمالاً دریافت آن را به چندین ماه یا شاید سال دیگر مؤکول می‎کند در حالی که ظاهراً سامانه‎های مد نظر ایران تولید شده‎اند. 

البته اگر بتوان روی تمایل روس‎ها به فرار از پرداخت غرامت سنگین 4 میلیارد دلاری و عدم تکرار بی‎تعهدی اخیر حساب کرد این مدت زمان تحمیلی اگر برای دریافت سامانه‎ای بهتر از سفارش قبلی ایران صرف شود مثلاً اس-300پی-ام-یو-2 ، قابل قبول‎تر خواهد بود.

در هر صورت امیدواریم میل به پایان دادن ماجرای اس-300 به اتخاذ تصمیم نادرست و عجولانه در این زمینه منجر نشود. البته اعلام جزئیات بیشتر و قانع کننده‎تر از باور-373 نیز می‎توانست به نرم‎تر شدن طرف خارجی کمک کند همانطور که پس از تحویل ناوشکن(ناو محافظ) جماران این موضوع به عینه اتفاق افتاد.